گروه فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی اخبار فارسی به نقل از خبرگزاری دانشجو- زهرا قربانی رضوان؛ یکی از نام آشناترین نوع نمایش‌ها تعزیه است. تعزیه نمایشی بومی و درامی آیینی است. تعزیه، به نمایش گذاشتن دو نیروی خیر و شر و نمایش مصائب امام حسین (ع) در کربلا است. حال در سراسر ایران ما شاهد آیین هایی، چون نخل گردانی در یزد، صبحدم در بوشهر، مشعل گردانی در خراسان، تشت‌گذاری در اردبیل، گِل‌مالی لرستان، چاووش‌خوانی در کاشان، پولکه تولاماخ آذربایجان شرقی و.. هستیم. این‌ها گوشه از هزاران آیین‌هایی است که در سراسر ایران وجود دارد و همه ساله در حال برگزاری است و یا پس از گذشت سال‌ها شاهد احیای دوباره آن‌ها هستیم.

نخل گردانی یزد
مراسم نخل‌برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد از میان مراسم‌های ویژه محرم و عزاداری در یزد محسوب می‌شود. «نخل» به عنوان تابوت امام حسین (ع) شناخته می‌شود که چوب بستی عظیم به شکل برگ درخت است، امّا شباهتی به برگ درخت خرما ندارد. در ایّام محرّم نخل را با پارچه سرتاسر سیاهپوش می‌کنند و از آن صد‌ها شمشیر، قمه و خنجر برهنه آویزان می‌کنند. این نخل تزئینات دیگری نظیر آینه، میوه، پولک‌های مختلف، منگوله‌های تزئینی و دستمال‌های ابریشمی رنگی نیز دارد که در دو طرف نخل بسته می­‌شود. در روز تاسوعا نخل را با پارچه سبز می‌پوشانند. ولی در روز عاشورا، چون روز شهادت است، پارچه روی نخل باید سیاه شود.

باور‌ها با این مراسم عجین شده اند. ما در این مراسم شاهد رفتار‌هایی هستیم که از باور‌های اعتقادی نشات می‌گیرند مانند: «مردم باور دارند اگر بیمار از زیر نخل عبور کند شفا می‌یابد. همچنین زنان برای برآورده شدن حاجات خود در شب‌های عاشورا و تاسوعا تا صبح در کنار نخل چراغ نفتی روشن می‌کنند. اگر هنگام نخل گردانی، نخل به دیوار خانه‌ای برخورد کند عقیده دارند که اتفاق ناگواری در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه برای رفع بدشگونی آن باید گوسفند قربانی دهد.

صبحدم بوشهر
عناصر مختلفی در زندگی مردم استان بوشهر وجود دارد که سبب علاقۀ شدید آن‌ها به برپا داشتن مراسم عزاداری امام نموده است. این عزاداری، از دیر باز به شکل‌های مختلف سنتی وجود داشته است. یکی از این آیین‌ها با نام صبحدم در حال اجرا است بگونه‌ای که در شب عاشورا مردم عزادارشهر‌ها وروستا‌های استان بوشهر تا صبح مینشینند و یک ساعت قبل از اذان صبح مراسم صبحدم را برگزارمیکنند. گروه اجرایی صبحدم اعم از زن و مرد میایستند و دور ستون مسجد و حسینیه میچرخند و سینه می‌زنند. در آغاز مراسم چراغ‌ها خاموش میشود و گروه مجری صبحدم، فانوسی را در دست میگیرند. مراسم تا اذان صبح ادامه دارد ومؤذن که اذان گفت مراسم با اقامه نماز جماعت پایان مییابد.

هدف از اجرای این برنامه معنوی، التماس عزاداران حسینی از صبحدم است تا طلوع نکند وامام حسین ویارانش روز بعد در سرزمین کربلا به شهادت نرسند. شعر صبحدم به این شرح است: «صبحدم یک دم مدم یک شب از بهر خدا/ تا حسین کشته نگردد در زمین کربلا/ صبحدم بهر خدا امشب از راه وفا/ جامه ماتم بپوش همچو ما در کربلا. حضور زنان در این آیین بیشتر از مردان است و در برخی مناطق فقط زنان این آیین را برپا می‌دارند.

مشعل گردانی خراسان
مشعل گردانی میراث معنوی خراسان جنوبی است. مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده است و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه‌دانه و یا نفت پر می‌کنند و آتش می‌زنند و در کنار روشنایی آن به عزاداری می‌پردازند این مراسم در حال حاضر فقط در روستا‌های خور و برکوه بیرجند اجرا می‌شود. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف امام حسین (ع) روشن بود بر پا می‌کنند. مردم به قدری نسبت به این مشعل‌ها احترام ویژه قائل هستند که گا‌ها زمین‌های زراعی خود را وقف این کار می‌کنند.

طشت گذاری اردبیل
از جمله مراسم عزاداری که به طور خاص منسوب به اردبیل است، مراسم «طشت‎گذاری» است. در مسجد جامع اردبیل به نشان شش محلۀ اصلی شهر، شش تشت آب وجود دارد. در روز تشت‎گذاری مسجد جامع، علاوه بر عزاداران محلۀ طوی و توابع آن، ریش‌سفید‌ها یا رؤسا و هیئت امنای پنج محلۀ دیگر نیز حضور می‎یابند. بعد از عزاداری حسینیان محلۀ طوی و محلات تابع آن، تشت هر محله توسط نمایندۀ همان محله، با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت، به دوش گرفته می‎شود و روی سکویی که برای تشت‎ها در مسجد ساخته ‎شده قرار می‎گیرد. بعد از قرارگرفتن آخرین تشت روی سکوی موردنظر، عزاداران حسینی کوزه‎های آب را بر دوش می‎گیرند و میان ازدحام عزاداران، آب آن‎ها را درون تشت‎ها خالی می‎کنند.

انجام مراسم تشت‎گذاری به‌منزلۀ اعلام رسمی شروع عزاداری است و از آن روز مساجد و تکایا سیاه‎پوش می‎شوند و در بازار و خیابان‎ها پرچم‎های سیاه بر در مغازه‎ها و مراکز تجاری به اهتزاز درمی‎آیند و جشن‎ها و شادمانی‎ها تعطیل می‎گردد و تفریحات معمولی کمتر می‎شود.

گِل مالی لرستان
سنت «گِل مالی» یکی از مهمترین میراث‌های معنوی لرستان است. گل‌مالی در زبان محلی با عنوان «خره گیری» تلفظ می‌شود که خره به‌معنای «گل» است. این آیین در روز دهم محرم انجام می‌شود و «چَمَرونه» ساز مخصوصی است که نواخته می‌شود. «چَمَر» در زبان لری به معنای عزا و غم اندوه بزرگ از دست دادن عزیزان است و آهنگی که توسط طبل‌ها و سرنا‌ها نواخته می‌شود نیز به «چمرونه» معروف است. مالیدن «گِل» به شانه‌ها در مراسم عزای لرستانی‌ها رسم بوده و اوج اندوه افراد را در غم از دست دادن عزیز خود نشان می‌دهد. زنان لرستانی نیز اغلب با کشیدن نقش پنجه گِلی به یاد دست‌های قطع شده علمدار کربلا بر روی چادر‌های خود در این سنت معنوی شرکت کرده و گاه تمامی چادر‌های خود را به گِل آغشته می‌کنند.

چاووش عزا و قالی شویان کاشان
«چاووش عزا» در بازار قدیمی کاشان از گذر پانخل گرفته تا تیمچه امین‌الدوله تمام کسبه و مردم را با خود همراه می‌کند، این مراسم توسط هیئت مذهبی اهل یکی از محلات قدیمی کاشان است برگزار می‌شود. قدمت این رسم کهن به زمان صفوی بازمی‌گردد و کاشانی‌ها در تلاش هستند تا چاووش‌خوانی که آئینی فرهنگی ـ مذهبی است و ایثار و آزادگی حسینی را در خاطر همگان زنده می‌کند، بین نسل جوان احیا شود.

مراسم «قالی‌شویان» مشهد اردهال کاشان، یکی از مهم‌ترین آیین مذهبی در کشور است که در یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده است. این مراسم که به‌عنوان جمعه قالی یا قالی شورو نیز شهرت دارد، تنها آیین مذهبی در دنیای اسلام است که به تاریخ شمسی برگزار می‌شود و پس از گذشت سالیان بسیار، هنوز هم شکوه و عظمت خاصی را به نمایش می‌گذارد. مراسم قالیشویان برای زنده نگه داشتن یاد امامزاده سلطان علی بن محمد باقر (ع) و سوگواری در شهادت ایشان برگزار میشود. مردم و اهالی فین کاشان که از حامیان آن حضرت بودند، وی را به این دیار دعوت کردند. زمانی که ایشان قصد ترک کاشان را به مقصد مشهد اردهال داشتند، در ۲۷ جمادی الثانی سال ۱۱۶ هجری قمری به هنگام نماز و دعا به شهادت رسیدند و دشمنان در محلی موسوم به قتلگاه سر مبارک ایشان را از بدن‌شان جدا کردند.

پولکه تولاماخ مراغه
مراسمی که در برخی از نقاط شهرستان مراغه از جمله روستای فرج آباد در اولین ساعات روز عاشورا (ساعت یک شب) برگزار می‌شود و در طی آن مردم روستا در خرمن گاه روستا در حالی که گروه موسیقی (طبل و سنج و قره نی) می‌نوازند ضمن برافروختن مشعل و چرخانیدن آن در هوا مراسمی را برگزار می‌کنند.

کرب زنی لاهیجان
«کرب» به معنای غم و غصه است. این مراسم بطور خاص در استان لاهیجان انجام می‌شود که از به هم زدن دو تکه چوب تشکیل می‌شود و دارای فلسفه‌ای عمیق است که به بارگاه یزید و چند روز پس از به شهادت رسیدن امام حسین (ع) بازمی گردد. یزید سر امام حسین (ع) را با چوب خیزران مورد اهانت قرار می‌دهد و با اعتراض شدید حضرت زینب (س) رو به رو می‌شود. مردم بیرون از دارالخلافه صدای حضرت را می‌شنوند و شروع به اعتراض در باب به اسارت گرفتن خاندان پیامبرمی کنند و برای آنکه اعتراضشان به گوش برسد شروع به کوبیدن دو سنگ می‌کنند.

بیل زنی در بیرجند
درتاریخ آمده که سه روز پس از واقعه عاشورا طائفه بنی اسد برای خاک سپاری اجساد شهدای کربلا به دشت کربلا آمده و آن‌ها را به خاک سپردند. این مراسم که به احترام این افراد برگزار می‌شود به مراسم «بیل زنی» معروف است. مردم در میان جمعیت به دسته‌های چند نفره تقسیم شده و با در دست گرفتن بیل‌ها و بر هم زدن آن‌ها در بالای سر به سوگ می‌نشینند.

لال پله در گیلان
در گیلان زنانی که بیمار در خانه دارند و یا نیازمند هستند و حاجتی دارند، با روبنده و چادری که آن‌ها شناخته نشوند به در خانه اهالی بومی رفته و با کفگیر به در کوبیده و ظرف غذا را به صاحب خانه می‌دهند. صاحب خانه مقداری حتی ناچیز از شیرین پلو خود را داخل ظرف ریخته و ظرف را بر می‌گردانند. اغلب ۷۲ خانه را می‌روند و برنج جمع آوری شده را به خانه برده و با خانواده خورده و با دعا حاجت خود را از صاحب این روز می‌خواهند.

شاه حسین گویان در تبریز
در آذربایجان به ویژه شهر تبریز مراسمی به نام «شاه حسین» یا همان «شاخ سی» از سال‌های دور برگزار می‌شود. این مراسم به نحوی است که مردم و عزاداران دست در کمر همدیگر گذاشته و با نظم و اتحاد خاصی چوب‌هایی در دست گرفته و بالا و پایین می‌برند. با نزدیک شدن چوب به زمین یک صدا نوای «شاه حسین» و با نزدیک شدن آن به سر خود ندای «وای حسین» سر می‌دهند.

ایران به وسعت هر شهر و روستا دارای آیین‌های عزاداری مخصوص به خود در ایام ماه محرم است که از گستردگی و پیچیدگی خاص بهره‌مند هستند. گا‌ها بعضی از این آداب و رسوم ثبت جهانی شده اند و یا در حال احیا هستند. البته هستند آیین‌هایی که متاسفانه در گذر زمان رو به فراموشی رفته و برای همیشه از یاد‌ها رفته اند.