دکتر فرشید رضایی در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه سال میلادی جدید با شایعه‌ای به سرعت فراگیر درباره احتمال همه‌گیری ویروس تنفسی جدیدی شبیه کرونا با منشاء چین آغاز شد، اظهار کرد: این موضوع نشان داد که دنیا هنوز از جبهه شایعات و دروغ‌های مجازی، آسیب‌پذیر است. شایعات درباره همه‌گیری مرگبار یک ویروس جدید چینی در کمتر از ۱۴ روز خاطرات تلخ کرونا را زنده کرد و این شایعه با تولید محتوی ناشیانه هزاران سایت و کانال در شبکه‌های مجازی و کمک ناخواسته به انتشار بیشتر ترس و شایعات همراه شد.
تجدید خاطرات تلخ کرونا با دروغ ترسناک ویروس چینی جدید
وی ادامه داد: یک دروغ به سرعت به یک باور همگانی تبدیل شد و به جز خبرگزاری‌های رسمی دنیا، بسیاری دیگر فریب این دروغ ترسناک را خوردند. بنابراین آیا هنوز کسانی هستند که به قدرت آسیب‌زای شایعات فضای مجازی ایمان نیاورده‌اند؟ چگونه برخی رسانه ها (حتی با قصد اطلاع‌رسانی سریع و به موقع) ناخواسته وارد بازی شایعه پراکنی یا حمایت از شایعه‌سازها می‌شوند؟ حجم باور نکردنی از تولید محتوا توسط سایت‌ها و کانال‌ها در شبکه های مجازی به ویژه در کشورهای همسایه چین به زبان‌های هندی، اندونزیایی، فیلیپینی و انگلیسی باعث بیشتر پخش شدن شایعه ویروس «جدید» چینی شد. غافل از آن که این خبر از اساس کذب است و حداقل با شرایط فعلی و گزارشات کنونی از چین و سایر کشورهای فعال در شناسایی ویروس‌های تنفسی، پاندمی جدیدی با این ویروس در راه نیست و تنها روش جدید بهداشت چین برای گزارش دوره‌ای و دقیق چندین ویروس مختلف در طول فصل سرما، این برداشت ذهنی را ایجاد کرد که HMPV یک ویروس جدید و در حال انتشار از کشور چین است؛ چرا که تا کنون کسی در مورد آن در رسانه‌ها صحبت نکرده بود و دانشمندان چینی اولین گزارشات را از این ویروس معمولی منتشر کردند.
او ادامه داد: آن چیزی که چینی‌ها در روز جمعه ۲۷ دسامبر گفتند و بعد از آن سوءتفاهم‌ها و شایعات شروع شد آن بود که چین روش‌های جدیدی برای رصد ویروس‌های تنفسی دارد و آنفلوانزا، سنسیشیال ویروس و بسیاری ویروس‌ها مانند متاپنوموویروس را رصد می‌کند و با سرد شدن هوا موارد بیماری به تدریج در حال افزایش است و هرچند نسبت به سال قبل افزایش مواردی نداریم اما مردم با رعایت بهداشت فردی و اجتماعی و ماسک زدن و استراحت بیماران در منزل سعی کنند به کم شدن تعداد بیماران در جامعه کمک کنند. از همین خبر با تکنیک‌های مختلف شایعه‌سازی آغاز شد. در مجموع به این ترتیب بود که چند ساعت پس از انتشار خبر پیشرفت چین در شناسایی سریع ویروس‌های تنفسی و انجام پایلوت در استان‌های شمالی سردسیر چین، کج فهمی‌ها و سوءبرداشت‌های عمدی و غیرعمدی در فضای مجازی آغاز شد.
شایعات سریع‌تر از ویروس‌ها پخش می‌شوند
وی با بیان اینکه پنج سال پیش نیز با آغاز همه‌گیری کرونا باز هم مشخص شد که شایعات سریع‌تر از خود ویروس پخش می‌شوند، اظهار کرد: شایعات بدون نیاز به هواپیما و مسافران بیمار، تنها با یک کلیک (عمدی یا غیرعمدی) در کسری از ثانیه از یک گوشه دنیا به سراسر دنیا منتشر می شوند و طی یکی دو روز به صدر اخبار مجازی می‌آیند و طی یک هفته ممکن است میلیون‌ها نفراقناع شوند که یک خبر تماما دروغ یا یک خبر درست است.
وی درباره نقش و تاثیر باور عمومی در پذیرش این اخبار نیز گفت: به طور قطع، عبارت «تا نباشد چیزکی مردم نگویند چیزها» را شنیده‌ایم؛ این جمله اشاره به فرصت‌شناسی شایعه‌سازان و سودجویان فضای مجازی دارد که با تحریف یک خبر و بزک‌کردن آن به ترفندهای شایعه‌سازی، می‌توانند از کاهی کوه بسازند و در پشت زودباوری‌های مخاطب و تحریک احساسات عمومی پنهان شوند.
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت با اشاره به اظهار نظر مقامات چینی درباره ویروس HMPV نیز خاطرنشان کرد: مسئولان چینی از تکنولوژی‌های جدید برای شناسایی سریع‌تر ویروس‌های تنفسی خبر داده‌اند که آنها را در برابر همه‌گیری‌های آینده مانند کرونا، غافلگیر نکند.
اقدامات کشورها برای رصد و پایش بیماری‌های تنفسی
رضایی با بیان اینکه کشورهای پیشرفته دنیا برای رصد و شناسایی ویروس‌های تنفسی سرمایه‌گذاری کرده‌اند، گفت: حدود دو دهه است که کشورهای پیشرفته و به ویژه چین برای رصد ویروس‌های تنفسی سرمایه‌گذاری کرده‌اند تا بتوانند هشدارهای شرایط اضطراری را پیش از آنکه بیماری پخش شده و کنترل شرایط سخت شود، برای جامعه صادر کنند.
وی ادامه داد: اعلام هشدار شرایط اضطراری پیش از پخش بیماری، کار بسیار دشواری است؛ بنابراین علاوه بر داشتن تکنولوژی، به زیرساخت الکترونیک و آزمایشگاهی گسترده در تمام شهرها نیز نیاز دارد. با توجه به پیامدهای سنگین اقتصادی اجتماعی یک هشدار بهداشتی مانند قرنطینه همگانی، نباید هشدار کذب صادر کرد. طی ۱۳ سال گذشته، این سیستم‌ها به صورت مکرر به‌روز رسانی شده‌اند اما همواره مشکلاتی داشته‌اند.
«متاپنوموویروس» یکی از ده‌ها ویروس عامل سرماخوردگی
وی درباره ویروس «متاپنوموویروس» “HMPV” توضیح داد: متاپنوموویروس، یکی از ده‌ها ویروسی است که باعث سرماخوردگی در انسان می شود؛ سرماخوردگی که می‌تواند یک آبریزش ساده بینی تا برونشیت و سرفه شدید باشد. تمام ما انسان‌ها در دوره‌های مختلف زندگی به ویژه در فصول پاییز و زمستان سرما خورده‌ایم و این در حالی است که شاید نام ویروس عامل سرماخوردگی را نمی‌دانسته‌ایم.
فعالیت ویروس‌های بیماری‌های تنفسی از پاییز تا بهار
رضایی درباره ویروس‌های تنفسی خاطرنشان کرد: «آدنوویروس‌ها»، «رینوویروس‌ها»، «متاپنوموویروس‌ها»، «سنسیشیال ویروس‌های تنفسی» همگی از علل مهم سرماخوردگی هستند که عموما پاییز تا بهار سبب سرماخوردگی میلیون‌ها نفر می‌شوند و هیچ‌وقت برای تشخیص این ویروس‌ها از حلق و بینی نمونه‌گیری نکرده‌ایم.
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت با بیان اینکه طی چند سال اخیر برای رصد انواع ویروس‌ها در فصل سرما در کشور چین بسیار تلاش شده، گفت: امروز، چینی ها می‌توانند لیست به نسبت کاملی از ویروس‌ها را هر هفته در شهرهایشان رصد کنند و به محض بالا رفتن درصد یا تعداد بیماران تنفسی، شرایط را تحلیل و هشدار لازم را صادر کنند.
وی با بیان اینکه بسیاری از کشورها روند متاپنوموویروس را به عنوان یک عامل سرماخوردگی در برنامه ملی خود ندارند اما روند آنفلوانزا و کروناویروس را به صورت ملی بررسی می‌کنند، گفت: این در حالی است که چینی‌ها و چند کشور دیگر جهان به دنبال نظام کامل‌تری برای رصد ویروس‌های تنفسی هستند تا کم و زیاد شدن وفور ویروس‌های حتی با اهمیت کمتر مانند رینوویروس‌ها و متاپنوموویروس‌ها را نیز رصد کنند.
حدود ۲۰۰ ویروس عامل سرماخوردگی هستند
رضایی درباره چرایی رصد ویروس متاپنوموویروس در کشورهای اروپایی گفت: حدود ۲۰۰ ویروس، عامل سرماخوردگی هستند. عامل سرماخوردگی هرچه که باشد درمان آن سوپ، استراحت و مایعات است. با توجه به اینکه درمان سرماخوردگی مشترک است؛ پس چرا می‌بایست ویروس‌های سرماخوردگی را رصد کنیم و برای این شناسایی‌ها هزینه شود؟ هنگامی که با خانواده‌های ویروس‌های تنفسی عامل سرماخوردگی بیشتر آشنا می‌شویم به این نتیجه می‌رسیم که ویروس‌های سرماخوردگی که در بزرگسالان به صورت آبریزش خفیف و بدن درد سه روزه تا ۱۰ روزه طی می‌شود، ممکن است خردسالان، سالمندان و افراد دارای بنیه ضعیف را علاوه بر سرماخوردگی دچار بیماری‌های شدیدتر کند.
تغییر شدت بیماری در فصول مختلف
وی ادامه داد: به طور مثال ویروس متاپنوموویروس که تب و بدن درد و آبریزش بینی خفیف می‌دهد، می‌تواند یک سالمند را دچار بیماری شدید تنفسی کند؛ به نحوی که بستری در بیمارستان ضرورت پیدا کند. این ویروس‌ها مانند بسیاری از ویروس‌های تنفسی تنوع ژنتیکی دارند و در طول زمان تغییر می‌کنند؛ گاهی شدیدتر و گاهی خفیف‌تر می‌شوند. البته شدت بیماری بنا بر سیستم ایمنی جمعیتی یک جامعه است؛ بنابراین این احتمال وجود دارد که مثلا پاییز سخت‌تری را در یک سال تجربه کنند یا تعداد بیماران در یک سال کمتر باشد.
رضایی با بیان اینکه تغییرات ویروس‌ها از نظر سیاستگذاری سلامت بسیار حائز اهمیت است، گفت: اگر یک ویروس جدید جهش کرده با قدرت بیماری‌زایی بالا در میان ویروس‌های معمولی رصد شود مانند کروناویروس ۲۰۱۹ که در آذر ماه سال ۱۳۹۸ در ووهان چین پیدا شد؛ بسیار سخت است که بتوان ویروس جدید را در بین میلیون‌ها بیمار شناسایی کرد. ایجاد یک نظام رصد دقیق هوشمند و شبکه‌ای، تنها راه‌حل شناسایی ویروس‌های جهش‌یافته است؛ شبکه‌ای که تمام ویروس‌های شناخته شده را رصد کند و موارد ناشناس را نیز هرچه سریع‌تر در آزمایشگاه‌های ویژه شناسایی کنند.
چگونگی و زمان شناسایی ویروس HMPV
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت با بیان اینکه متاپنوموویروس یک ویروس جدید نیست، گفت: هلندی‌ها توانسته‌اند این ویروس را برای نخستین‌بار حدود ۲۳ سال قبل در آزمایشگاه شناسایی کنند؛ اگرچه شواهد نشان می‌دهد این ویروس حداقل بیش از نیم قرن است در بین انسان‌ها در گردش است. متاپنوموویروس از ویروس‌های شایع بیماری‌های تنفسی است که سالانه میلیون‌ها نفر به آن مبتلا می‌شوند و چندصدهزار مورد بستری در سراسر جهان در فصل سرما به دلیل این ویروس رخ می‌دهد. همچنین چند ۱۰هزار فوت ناشی از بیماری تنفسی نیز به دلیل این ویروس رخ می‌دهد اما این تعداد بسیار کمتر از آنفلوآنزا و سایر عوامل بیماری‌زای تنفسی است.
آنفلوآنزا در صدر بیماری‌های تنفسی کشور
وی با بیان اینکه در حال حاضر ۳۰ درصد از بیماری‌های تنفسی کشور به دلیل آنفلوآنزا است، خاطرنشان کرد: گزارش‌های نظام مراقبت کشور در اواخر آذر ماه سال جاری بیانگر این است که سهم آنفلوآنزا از بیماری‌های تنفسی کشور ۳۰ درصد است و کمتر از ۱۰ درصد بیماران تبدار تنفسی نیز به کووید۱۹ مبتلا شده‌اند. حال شاید سوال آن باشد که ۶۰ درصد بیماران دیگر به چه ویروس‌هایی مبتلا هستند؟. نظام رصد چینی‌ها برای پاسخ به این سوال شکل گرفته است و روند شیوع انواع علل سرماخوردگی مانند رینوویروس‌ها، متاپنوموویروس‌ها، آدنوویروس‌ها، سنسیشیال ویروس‌ها و همچنین ویروس‌ها و میکروب های دیگری مانند آنفلوانزا، پاراآنفلوانزا و انواع ویروس‌های دیگر را در سیستم جدید خود بررسی می‌کند تا در صورت مشاهده ویروس جدید یا تغییر مهم در ویروس‌های معمول، زودتر متوجه شوند و غافلگیر نشوند.
وی درباره رصد متاپنوموویروس در چین گفت: متاپنوموویروس‌ها از هفت سال قبل در چین تحت نظارت‌های آزمایشگاهی قرار دارند و بر اساس گزارش‌های کارشناسان بهداشت چین، در برخی از سال‌های گذشته شیوع بیشتر و در برخی سال‌ها بسیار کم تعداد شده‌اند.
نقش شبکه‌های اجتماعی در معرفی HMPV به عنوان ویروسی جدید
رضایی درباره افزایش بیماری‌های تنفسی در کشورهای نیمکره شمالی توضیح داد: گزارش‌های هفتگی چینی‌ها نشان می‌داد که بیماری‌های تنفسی با سردتر شدن هوا در استان‌های شمالی این کشور به تدریج بالا می‌رود. آنفلوآنزا در ایران و بسیاری از کشورهای نیمکره شمالی زمین نسبت به سایر بیماری‌های تنفسی بیشترین سهم را دارد.
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت درباره وضعیت بیماری‌های تنفسی در چین گفت: به گفته مسوولان بهداشت چین، اگرچه موارد بیماری‌های تنفسی سال جاری در مقایسه با دو سال گذشته کمتر است، اما موفقیت در کنترل همه‌گیری‌های هر ساله آنفلوانزا و متاپنوموویروس و سایر ویروس‌ها در گرو رعایت بهداشت فردی آحاد جامعه است. با توجه به سرد شدن هوا و افزایش بیماران دارای سرفه و علائم تنفسی به جامعه توصیه کرده‌اند که ماسک بزنند و بهداشت فردی را رعایت کنند.
نقش شایعه‌ها در باورهای عمومی درباره بیماری‌ها
وی با بیان اینکه «چهارچوب‌بندی» (فرمینگ) از موضوعات مهم در انتشار شایعات است، گفت: شایعه‌سازان برای اقناع اذهان جهانی به این که کشور چین یک کشور پنهان کار است و سلامت جهانی را به خطر انداخته است به چهارچوب‌بندی متوسل شدند و سعی کردند از چند تکنیک فرمینگ همزمان استفاده کنند.
رضایی ادامه داد: معرفی ویروس HMPV به عنوان یک ویروس جدید، یکی از روش‌های چهارچوب‌بندی است اما شایعه‌سازان تلاش کردند که سابقه چند ده ساله این ویروس در علم پزشکی را از اذهان عموم پنهان کنند. این در حالی است که ویروس جدیدی در کار نبوده و این ویروس حداقل ۶۰ سال است برای جامعه پزشکی شناخته شده است.
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت گفت: همچنین شایعه‌سازان از قاب افشاگری و ناجی‌ای که قصد دارد مردم جهان را آگاه کند مطالب خود را نوشتند و از ادبیاتی استفاده کردند که گویی مسئولان بهداشت این کشور قصد پنهان کاری داشتند و سعی داشتند با این کار خود به شایعه بار احساسی بیشتری دهند تا قابل باورتر شود، گویی آنها متوجه خطر شده و اکنون دلسوزانه مخاطبان خود را آگاه کرده‌اند. همچنین با تحریف ماجرای تکنولوژی جدید آزمایشگاهی چین در شناسایی سریع‌تر ویروس‌های تنفسی و یادآوری مکرر داستان‌های روزهای ابتدای کرونا سعی می کردند به این ویروس دو وصله را همزمان بچسبانند؛ «جدید بودن» و «چینی بودن» تا ترس حاصل از خاطرات همه‌گیری کووید۱۹ را به این ویروس سرماخوردگی منتسب کنند.
رضایی ادامه داد: شایعه‌سازان از آنجا که می دانستند عموم جامعه با اسامی ویروس‌ها آشنا نیست و اسم HMPV برای مردم عامه جدید است این تصویر را ایجاد کردند که گویی ویروس جدیدی در چین در گردش است که بیمارستان‌ها را پر کرده و به این شایعه دامن زدند که دنیا دوباره در خطر همه‌گیری مشابه کرونا است و البته موفق هم شدند چون میلیون ها نفر در دنیا در این مدت، کلمه HMPV و چین را در اینترنت جستجو کرده‌اند و سبب ترس و نگرانی شدند. تکنیک دیگری که برای باورپذیرتر کردن این شایعه ترسناک استفاده شد، تکرار مکرر پیدایش یک ویروس جدید مرگبار در چین در هزاران کانال شبکه مجازی بود که اغلب به زبان هندی و انگلیسی بودند و حتی کانال های با فالوورهای میلیونی برای این موضوع تولید محتوی می کردند و بدون آنکه به دروغ بودن خبر بپردازند. هرچند خبرگزاری‌های محتاط‌تر و رسمی در دنیا عجولانه به انتشار مطلب در این مورد نپرداختند و منتظر اعلام نظر های متخصصان و مسوولان ذیصلاح جهانی و چینی ماندند.
واما کشورهایی که بیماری‌های تنفسی را رصد نمی‌کنند
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت با بیان اینکه در این میان نیز بسیاری از کشورهای جهان برنامه جامعی برای رصد ویروس‌های تنفسی ندارند، گفت: بسیاری از کشورهای جهان به جز آنفلوانزا و چند ویروس دیگر، برنامه جامعی برای رصد سایر ویروس‌های با اهمیت کمتر مانند HMPV که یکی از ویروس‌های عامل سرماخوردگی بزرگسالان است، ندارند.
وی افزود: هر چند متخصصان عفونی با این ویروس آشنا هستند و می دانند HMPV چیست و چگونه منتقل می شود، اما دنیای مجازی امروز و سرعت پخش شدن سریع شایعات فرصت اصلاح شایعات را از متخصصان می گیرد و به سرعت در جوامع پخش می شوند. هنگامی که کانال های با چند میلیون فالوور در توییتر و اینستاگرام و خبرگزاری‌های غیررسمی بدون تحقیق و علم، دست به انتشار شایعه می‌زنند کار مدیریت شایعات بسیار سخت می شود. این در حالی است که مسئولان چینی بارها اشاره کرده‌اند که بیمارستان‌های استان های شمالی چین مملو از بیمار نیست و وضعیت در این زمان از سال هنوز آرام است اما انتشار چند تصویر ساختگی از اورژانس های شلوغ و فریاد و ناله بیماران، باعث شد شایعه داغ تر شود، و مخاطب اخبار کذب را زودتر باور کند.
رضایی گفت: نه تنها در چین بلکه در اروپا و آمریکا هم روش هایی برای رصد و تحلیل دقیق نمونه خلط بیماران تنفسی وجود دارد و در طول فصل سرما بررسی می کنند؛ اگر آنفلوانزا در حال افزایش است کدام نوع آنفلوانزا بیشتر دیده می شود و انواع ویروس ها و زیرگونه های ژنتیکی آنها بررسی می شوند. به طور مثال، شاید مخاطبان عام ندانند همین سرماخوردگی معمول و آبریزش بینی و گرفتگی صدا و بدن درد که با سوپ و مایعات و استراحت بهتر می شود علل ویروسی متعددی دارد که یکی از ویروس های سرماخوردگی شایع، رینوویروس ها هستند که خودشان حدود ۱۷۰ نوع دارند و در ۳ دسته گروه بندی می شوند. در این میان نیز برای برخی کشورها مهم است که بدانند در این فصل رینوویروس دسته A شایعتر است یا B یا گروه C و روند آن از آبان تا فروردین چگونه است و در مقایسه با سال قبل چه تغییراتی کرده‌اند.
ویروس‌ها را دست‌کم نگیریم
وی با بیان اینکه هیچ ویروسی را نباید دست‌کم گرفت، تصریح کرد: تجربه کرونا نشان داد نباید هیچ ویروسی را دست کم گرفت. امروزه، همه می‌دانند که ویروسی مانند کرونا که در گذشته فقط باعث سرماخوردگی ساده می‌شد بجز نوع «سارس» که کشنده شده بود نیز می تواند با چند جهش ژنتیکی توانایی بیماری‌زایی بالاتری کسب کند و به همین دلیل است که در چین، اروپا و آمریکا سعی می شود هر چه بیشتر ویروس های تنفسی را تحت نظر بگیرند و به ویژه در فصل سرما آنها را رصد کنند.
وی در عین حال گفت: البته گاهی یک سرماخوردگی ساده می‌تواند در یک نوزاد، کودک خردسال یا یک سالمند شدت یابد و به صورت عفونت گوش، عفونت راه‌های هوایی یا ذات الریه (پنومونی) ادامه یابد و حتی در مواردی باعث بستری و در شرایط خاص باعث فوت بیمار شود؛ بنابراین حتی یک سرماخوردگی ساده هم در بیماران خاص باید با دقت درمان شود.
روش انتقال ویروس HMPV
رضایی در ادامه صحبت‌هایش درباره انتقال ویروس HMPV گفت: روش انتقال ویروس HMPV مانند آنفلوآنزا و سرماخوردگی است. اگر یک بار به این ویروس مبتلا شویم ایمنی مناسبی به دست می‌آوریم و در نوبت‌های بعدی ابتلا به دلیل ایمنی کسب شده احتمالا بیماری خفیف‌تری تجربه می‌کنیم. اگر مردم با راه‌های انتقال آنفلوآنزا آشنا باشند تقریبا با راه انتقال همه ویروس های تنفسی آشنا شده‌اند و ضرورتی ندارد برای هر ویروس دوباره جزوه مجزایی نوشت و مردم را دچار ابهام و سردرگمی کرد.
علائم بالینی بیماری‌های تنفسی
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت ادامه داد: ویروس HMPV مانند رینوویروس، آدنوویروس، سنسیشیال ویروس و بسیاری از ویروس های دیگر که عامل سرماخوردگی هستند با علائمی مانند تب خفیف، سرفه، گلودرد، بدن درد و آبریزش بینی همراه هستند. علایم این ویروس‌ها خیلی شبیه به یکدیگر هستند و واکسن و درمان ضد ویروسی اختصاصی هم ندارند.
افزایش بیماری‌های تنفسی از آبان ماه
وی درباره شدت متاپنوموویروس انسانی گفت: متاپونوموویروس انسانی (HMPV) در کودکان کمتر از پنج سال، سالمندان بالای ۶۵ سال و افراد دارای نقص سیستم ایمنی یا بیماری زمینه‌ای می‌تواند شدیدتر از یک سرماخوردگی ساده شود. به طور مثال، ممکن است یک بیمار مبتلا به آسم دچار حمله آسم شود و درمان آسم باید انجام شود. در مجموع متاپنوموویروس از آبان تا اردیبهشت بسته به سرمای هوا و جغرافیای کشورها مشاهده می شود. موارد بیماری این ویروس و سایر بیماری‌های ویروسی تنفسی از آبان ماه به تدریج افزایش می یابد و در زمستان به اوج می‌رسد.
ضرورت رعایت بهداشت فردی
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت در بخش پایانی صحبت‌هایش درباره ضرورت رعایت نکات بهداشتی گفت: با استفاده از ماسک، شستن دست‌ها و برخی اقدامات مانند استراحت در منزل در زمان بیماری، می‌توان فصل کم بیماری‌تری را تجربه کرد. هشدار مسئولان بهداشت کشورها در ابتدای بالا رفتن تعداد موارد بیماری‌های تنفسی، تاکید بر رعایت بیشتر بهداشت فردی است.
انتهای پیام
